Strzeszewski Czesław, krypt. Cz. St., pseud. Stanisław Jarocki (1903–1999), działacz katolicki, publicysta, ekonomista, historyk, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Ur. 21 X w Warszawie, był synem Czesława, właściciela majątku Jarocin (pow. płoński), i Jadwigi de Sauvé.
S. uczęszczał do Gimnazjum Filologicznego Emiliana Konopczyńskiego w Warszawie (od r. 1919 Gimnazjum Państw. im. Adama Mickiewicza). Poznał w nim m.in. Jana Mosdorfa, za którego namową wstąpił na krótko do Narodowego Zjednoczenia Młodzieży Akademickiej (od r. 1922 – Młodzież Wszechpolska). Z inspiracji krewnego, Tadeusza Manteuffla, został też członkiem gimnazjalnego koła Stow. Młodzieży Akademickiej «Odrodzenie», w którym współpracował z Michałem i Wacławem Sobańskimi, Stanisławem Brzezińskim oraz Antonim Szymańskim. Po zdaniu w r. 1923 matury podjął studia na Wydz. Rolniczym SGGW. W l. 1924–5 był członkiem Rady Naczelnej «Odrodzenia», ale po wykluczeniu z niego w czerwcu 1926 części działaczy utworzył z Sobańskimi i Brzezińskim we wrześniu t.r. organizację Katolicka Młodzież Narodowa. W l. 1928–9 współpracował z jej organem, warszawskim miesięcznikiem „Bez przyłbicy”, redagowanym przez Michała Sobańskiego. Był współtwórcą połączenia (5 V 1929) Katolickiej Młodzieży Narodowej ze Stow. Młodzieży Akademickiej «Odrodzenie» w Stow. Katolickiej Młodzieży Akademickiej «Odrodzenie». Dn. 9 X 1928 otrzymał stopień inżyniera rolnictwa na podstawie pracy Znaczenie ekonomiczne produkcji ziemniaków; został asystentem Władysława Grabskiego w Katedrze Polityki Ekonomicznej SGGW, gdzie zajmował się polityką ekonomiczną w rolnictwie. Ponadto prowadził seminarium ekonomiczno-statystyczne na Wyższych Kursach Pracy Społecznej w Warszawie. W r. 1929 był sekretarzem warszawskiego miesięcznika „Rolnictwo”, redagowanego przez Adama Rosego; współpracował z pismem do r. 1934. W r. 1931 doktoryzował się w zakresie nauk rolniczych (stopień doktora nadano mu 29 X 1934) na podstawie pracy Znaczenie prawa zmniejszającej się wydajności w produkcji rolnej (W. 1934), napisanej pod kierunkiem Grabskiego. W l. 1931–3 był radcą w Dep. Ekonomicznym Min. Rolnictwa (od 17 VII 1932 Min. Rolnictwa i Reform Rolnych), delegatem tego ministerstwa w Międzyministerialnej Komisji dla opracowania taryfy celnej, sekretarzem generalnym Centralnej Komisji Finansowo-Rolnej przy Prezydium Rady Ministrów oraz Opiniodawczej Komisji Gospodarczej przy ministrze rolnictwa; uczestniczył w negocjacjach traktatów handlowych z Włochami, Węgrami, Szwajcarią i Wolnym M. Gdańskiem. Nawiązał współpracę z kwartalnikami: w r. 1932 z poznańskim „Ruchem Prawniczym, Ekonomicznym i Socjologicznym”, redagowanym przez Antoniego Peretiatkowicza, a w r. 1933 z warszawskim „Ekonomistą”, redagowanym przez Edwarda Lipińskiego. Od r. 1932 prowadził wykłady zlecone, ćwiczenia i seminarium na Wydz. Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych KUL. Od r. 1933 był tamże zastępcą profesora historii gospodarczej na Wydz. Nauk Humanistycznych (do r. 1935) oraz na Wydz. Prawa i Nauk Społecznych (do r. 1937). Od r. 1934 współpracował z warszawskim miesięcznikiem „Prąd”, redagowanym przez Szymańskiego; pod jego wpływem zainteresował się wtedy katolicką nauką społeczną. W dn. 28–30 VIII t.r. uczestniczył w Międzynarodowym Kongresie Tomistycznym w Poznaniu, gdzie wygłosił referat Zasada cen maksymalnych u św. Tomasza z Akwinu i jej zastosowanie w życiu ekonomiczno-społecznym („Magister Thomas Doctor Communis. Księga pamiątkowa Międzynarodowego Kongresu Filozofii Tomistycznej w Poznaniu”, Gniezno 1935); na Kongresie tym poznał J. Maritaina. Podczas obrad Katolickiego Studium o Rodzinie (Poznań, 2–6 IX 1935) wygłosił referat Kryzys gospodarczy a rodzina (P. 1936). W r. 1935 habilitował się na SGGW na podstawie pracy Kryzys rolniczy na ziemiach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego 1815–1830 (L. 1934); objął wtedy na KUL Katedrę Polityki Ekonomicznej oraz Katedrę Historii Gospodarczej, wykładając na tej uczelni politykę ekonomiczną. Na SGGW wykładał w tym czasie ekonomię polityczną. W l. 1935–9 był wiceprezesem Związku Polskiej Inteligencji Katolickiej. W r. 1936 został powołany do Rady Społecznej przy Prymasie Polski kard. Auguście Hlondzie; był zastępcą przewodniczącego jej Komisji Wiejskiej. W Radzie współpracował z ks. Stefanem Wyszyńskim, z którym się zaprzyjaźnił. W r. 1937 opublikował pracę Handel zagraniczny Królestwa Kongresowego 1815–1830 (L.). Na III Studium Katolickim w Warszawie wygłosił referat Współczesne tendencje rozwojowe gospodarstwa światowego i ich znaczenie dla realizacji nowego ustroju („Pamiętnik III Studium Katolickiego w Warszawie w dniach 5–10 IX 1937”, P. 1937). W r. 1937 otrzymał tytuł profesora nadzwycz. polityki ekonomicznej. Należał od t.r. do Tow. Naukowego KUL oraz (do r. 1939) do Polskiego Tow. Ekonomistów i Statystyków. W l. 1938–9 był członkiem krakowskiego Tow. Ekonomicznego oraz Koła Lubelskiego Związku Inteligencji Wiejskiej i Przyjaciół Wsi; od r. 1938 należał też do Polskiego Tow. Historycznego. Również w l. 1938–9 współpracował z lwowskimi „Rocznikami Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, redagowanymi przez Franciszka Bujaka i Jana Rutkowskiego. Po śmierci Grabskiego (1 III 1938) prowadził jego wykłady na SGGW. W sierpniu 1939 zorganizował na KUL Tydzień Społeczny.
Po wybuchu drugiej wojny światowej zgłosił się S. na początku września 1939 do WP jako ochotnik, jednak nie został przyjęty. We wrześniu t.r. kontynuował wykłady na KUL, prowadzącym działalność bez zezwolenia niemieckiego okupanta, ale z powodu choroby matki wyjechał pod koniec października do Jarocina, przyłączonego do Rzeszy; uniknął w ten sposób aresztowania (11 XI t.r.) pracowników i studentów KUL. W r. 1941 przedostał się nielegalnie do Krakowa, gdzie dzięki Michałowi Sobańskiemu i Stanisławowi Bukowskiemu został członkiem podziemnej katolickiej organizacji «Unia». W lipcu t.r. podjął pracę w Dziale Personalnym Rady Głównej Opiekuńczej; do końca t.r. kierował także jej Wydz. Prasowym i redagował okólnik „Biuletyn Informacyjny”, następnie został naczelnikiem jej Wydz. Ogólnego. Dzięki wystawianym przez niego fałszywym dokumentom wiele osób związanych z podziemiem uniknęło aresztowania. Jako członek «Unii», po jej połączeniu 13 II 1943 ze Stronnictwem Pracy, współpracował z Henrykiem Dembińskim, Władysławem Siłą-Nowickim i Konstantym Turowskim. W l. 1943–4 wykładał ekonomię polityczną na tajnych Kursach Uniwersyteckich KUL w Kielcach, współorganizowanych z Uniw. Ziem Zachodnich.
Po zakończeniu okupacji niemieckiej, w marcu 1945, przeniósł się S. z Krakowa do Lublina i kontynuował zajęcia na KUL. Kierował dwiema katedrami: Historii Gospodarczej oraz Ekonomii Politycznej (obie na Wydz. Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych). T.r. uczestniczył w Zjeździe Ekonomistów Polskich, który powołał na nowo Polskie Tow. Ekonomiczne (PTE); został prezesem jego lubelskiego oddziału i członkiem Centralnej Komisji Rewizyjnej. T.r. nawiązał współpracę z nowo powstałym krakowskim „Tygodnikiem Powszechnym”, redagowanym przez Jana Piwowarczyka, a następnie Jerzego Turowicza. W lipcu odrzucił propozycję przewodniczenia lubelskiemu okręgowi odrodzonego Stronnictwa Pracy i ograniczył w nim działalność, poświęcając się pracy naukowej. Dn. 15 XII został dyrektorem Studium Zagadnień Społecznych i Gospodarczych Wsi; wykładał na zorganizowanych przez Studium Kursach Pedagogiczno-Społecznych dla Nauczycieli Szkół Rolniczych. W l. 1946–9 prowadził również wykłady z ekonomii politycznej w lubelskich: UMCS, Wyższym Seminarium Duchownym i Inst. Kultury Religijnej. W kwietniu 1946 otrzymał tytuł profesora zwycz. polityki ekonomicznej. T.r. objął funkcję dziekana Wydz. Prawa i Nauk Społecznych KUL. Opublikował broszurę Rehabilitacja ekonomii (L. 1946). W r. 1946 nawiązał współpracę z „Tygodnikiem Warszawskim”, redagowanym przez Zygmunta Kaczyńskiego, a w r. 1947 z włocławskim miesięcznikiem „Ateneum Kapłańskie”, redagowanym przez Stefana Biskupskiego. W tym okresie był członkiem Rady Naukowej dla Zagadnień Ziem Odzyskanych (1945–8) oraz w l. 1946–7 Organizacji Pomocy Pisarzom Chrześcijańskim, Rady Szkół Wyższych i Zarządu Lubelskiego Związku «Caritas». Został też wtedy prezesem Związku Nauczycielstwa Polskiego na KUL. Wysłany przez Biuro Planowania Wsi przy Min. Odbudowy, przebywał w l. 1946–7 w Danii, gdzie zapoznawał się z jej ustrojem rolnym; swe doświadczenia przedstawił w pracy Planowanie w polityce gospodarczej Danii współczesnej (W. 1948). W l. czterdziestych opublikował cztery krótkie życiorysy w PSB. W r. 1948 został członkiem Międzynarodowego Związku Badań Społecznych w Mechelen (Malines) w Belgii (Unia Mechlińska); uczestniczył w pracach związku nad nowelizacją ogłoszonego t.r. Kodeksu Społecznego i Kodeksu Moralności Kultury. W l. 1948–52 był sekretarzem generalnym Tow. Naukowego KUL. W r. 1948 Min. Oświaty zlikwidowało Wydz. Prawa i Nauk Społecznych KUL, a 1 X 1949 także Studium Zagadnień Społecznych i Gospodarczych Wsi; S. utracił pełnione tam funkcje. Na Wydz. Humanistycznym KUL wykładał historię doktryn społeczno-gospodarczych, a także przejął Katedrę Socjologii Chrześcijańskiej na Wydz. Filozofii Chrześcijańskiej (wykładał tam katolicką naukę społeczną oraz współtworzył sekcję filozofii praktycznej). Po likwidacji przez władze w sierpniu 1948 „Tygodnika Warszawskiego” nawiązał współpracę z ukazującymi się od r. 1949 lubelskimi „Rocznikami Nauk Społecznych”, redagowanymi przez Ignacego Czumę. W czerwcu t.r. bezskutecznie sprzeciwiał się pozbawieniu Polskiego Tow. Ekonomicznego charakteru naukowego. T.r. został prorektorem KUL, ale we wrześniu 1952 wskutek decyzji ministra szkolnictwa wyższego Adama Rapackiego został usunięty z tego stanowiska i z KUL. Przeniósł się do Radości pod Warszawą, gdzie pracował jako sekretarz kancelarii parafialnej. Wykładał w Seminarium Duchownym Księży Marianów w Warszawie (do r. 1954) oraz w Seminarium Duchownym Pallotynów w podwarszawskim Ołtarzewie (do r. 1957).
Po przełomie politycznym w październiku 1956 wrócił S. na KUL i ponownie objął kierownictwo Katedry i Zakł. Socjologii Chrześcijańskiej na Wydz. Filozofii Chrześcijańskiej. W r. akad. 1957/8 był dziekanem Wydziału; w l. 1958–62 pełnił funkcję jego prodziekana, a w l. 1962–7 ponownie dziekana. Zamieszkał w Lublinie przy ul. Chopina 29, gdzie często gościł dojeżdżającego na wykłady z Krakowa ks. Karola Wojtyłę. Od r. 1958 współpracował z lubelskimi „Rocznikami Filozoficznymi”, redagowanymi przez Józefa Pastuszkę, oraz „Zeszytami Naukowymi KUL”, redagowanymi przez Wincentego Granata, a faktycznie przez Turowskiego. Kontynuował badania m.in. nad katolicką nauką społeczną; opublikował prace Wstęp do katolickiej etyki społecznej (L. 1958) i Problem czasu w ekonomice (L. 1959). W r. 1964, pod pseud. Stanisław Jarocki, wydał w Paryżu książkę Katolicka nauka społeczna (wyd. 1 W. 1985, wyd. 2 L. 1994, wyd. 3 L. 2003), która stała się fundamentalnym dziełem z tej dziedziny (zakaz jej rozpowszechniania w Polsce wydał osobiście Józef Cyrankiewicz). Przez cały czas S. blisko współpracował z hierarchią kościelną: w r. 1960 przez Konferencję Episkopatu Polski został powołany wraz ze Stefanem Swieżawskim na świeckiego audytora planowanego II Soboru Watykańskiego (na Sobór nie mógł jednak wyjechać, bowiem nie otrzymał paszportu). Na zaproszenie Konferencji Episkopatu Polski wszedł też do krajowych komisji: ds. Apostolstwa Świeckich (1967) oraz utworzonej 4 V 1968 Iustitia et Pax, której przewodniczył przez rok jako jedyny świecki. W r. 1968 wraz z Józefem Majką i Stefanem Sawickim powołał na KUL Międzywydziałowy Zakł. Badań nad Kulturą Chrześcijańską i kierował nim do r. 1971. W r. 1972 otrzymał paszport i wyjechał do Włoch, gdzie uczestniczył w konferencji Komisji Europejskiej Iustitia et Pax, oraz do Austrii, gdzie spotkał się m.in. z J. Messnerem i A. Klose; odwiedził także Francję i w Nicei uczestniczył w VII Kongresie Pax Romana. W r. 1973 przebywał w Belgii i Holandii; odwiedził tam uniwersytety w Louvain i Nijmegen oraz spotkał się z członkami Unii Mechlińskiej. Uczestniczył też w Kongresie Moralistów Europejskich w Strasburgu, a we Włoszech spotkał się z kierownictwem Międzynarodówki Chrześcijańsko-Demokratycznej. Nawiązał tam też współpracę z kierownictwem emigracyjnego Stronnictwa Pracy, w szczególności z prezesem Karolem Popielem i Konradem Sieniewiczem. W r. 1972 dołączył do katolickiego Ośrodka Dokumentacji i Studiów Społecznych (ODiSS) w Warszawie; wszedł do jego Rady Naukowej i Rady Społecznej, kierował ponadto Komisją im. Maritaina. W r. 1973 otrzymał nagrodę ODiSS za całokształt działalności. Współpracował z jego organem, warszawskim dwumiesięcznikiem (od r. 1977 miesięcznikiem) „Chrześcijanin w Świecie”, redagowanym przez Janusza Zabłockiego. W l. 1973–89 w „Encyklopedii Katolickiej” (T. I–V) redagował dział „Nauki i organizacje społeczne” i publikował w niej artykuły z tego zakresu. Od r. 1973 wchodził w skład Rady Naukowej przy Konferencji Episkopatu Polski.
W r. 1974 przeszedł S. na emeryturę, jednak nadal prowadził na KUL zajęcia zlecone. Od t.r. współpracował z Międzynarodowym Inst. Jacquesa Maritaina w Rzymie. Był współzałożycielem powstałego w r. 1976 Klubu Inteligencji Katolickiej (KIK) w Lublinie i do r. 1983 jego prezesem. W r. 1977 przez sześć tygodni wykładał w USA na Uniwersytetach Yale i Columbia, w r.n. wraz z m.in. Kazimierzem Studentowiczem i Turowskim uczestniczył w Rzymie w kongresie emigracyjnego Stronnictwa Pracy. W tym okresie opublikował rozprawy: Integralny rozwój gospodarczy (W. 1976), Rozwój katolickiej nauki społecznej („Dzieje teologii katolickiej w Polsce”, L. 1977 III cz. 2), Ewolucja katolickiej nauki społecznej (L. 1978, omawiającą zmiany w tej dziedzinie po reformach II Soboru Watykańskiego), Praca ludzka. Zagadnienia społeczno-moralne (L. 1978) oraz Własność. Zagadnienia społeczno-moralne (W. 1981). Wraz z Ryszardem Benderem i Turowskim ogłosił Historię katolicyzmu społecznego w Polsce 1832–1939 (W. 1981), opatrzoną przedmową prymasa Wyszyńskiego. W r. 1981 nawiązał współpracę z warszawskim dwutygodnikiem „Ład”, redagowanym przez Zabłockiego. W ODiSS kierował odtąd Komisją Studiów nad Myślą Społeczną Stefana Kardynała Wyszyńskiego. Był współzałożycielem powołanego 29 X 1981 Polskiego Związku Katolicko-Społecznego w Warszawie, jednak z niego wystąpił; na łamach „Tygodnika Powszechnego” ogłosił w r. 1984 protest przeciw podporządkowaniu Związku osobom narzuconym przez PZPR. W „Księdze Sapieżyńskiej” (Kr. 1982) ogłosił artykuł Kraków jako środowisko katolickiej myśli i działalności społecznej za pasterzowania Adama Stefana Sapiehy.
Po zmianie ustroju w r. 1989 poparł S. odrodzenie w grudniu t.r. Stronnictwa Pracy (przyjęło nazwę Chrześcijańsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy). Wraz z Turowskim opowiedział się za NSZZ „Solidarność” jako chrześcijańskim ruchem związkowym, a stan wojenny z r. 1981 uznał za zbrodniczy wobec narodu. W r. 1990 wydał książkę kardynała Wyszyńskiego „Wizja Kościoła i państwa” (Wr.). T.r. otrzymał nagrodę Tow. Naukowego KUL im. ks. Idziego Radziszewskiego. Po śmierci żony powołał w r. 1992 przy KUL Fundusz Nagród im. Marii z Księżopolskich-Strzeszewskiej, nagradzający prace z zakresu katolickiej nauki społecznej. W zbiorze „Jacques Maritain, prekursor soborowego humanizmu” (Wr. 1992) ogłosił artykuły: Humanizm integralny J. Maritaina a Vaticanum II, Koncepcja chrześcijańskiego porządku społecznego J. Maritaina oraz Wpływ J. Maritaina na myśl i działalność katolików w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym. Był współautorem i współredaktorem „Słownika biograficznego katolicyzmu społecznego” (L. 1994–5). Opublikował wspomnienia Na przełomie czasów (L. 1995). Ogółem ogłosił kilkaset artykułów dotyczących katolickiej nauki społecznej. Wg prymasa Wyszyńskiego zaprowadził w niej «ład metodologiczny» i «metodę interdyscyplinarną daleko wcześniej niż na Zachodzie». Papież Jan Paweł II w liście do S-ego z 15 XI 1994 napisał: «w Polsce zasługi Pana Profesora w tej dziedzinie są pierwszoplanowe». S. ceniony był także jako ekonomista, który łączył «podejście historyzmu […] z personalizmem społecznym» (S. Wójcik) oraz jako historyk dziejów społeczno-gospodarczych Polski. Uczniami S-ego byli m.in. księża: Józef Majka, Jan Krucina, Franciszek Mazurek, Stanisław Kowalczyk i Joachim Kądziela. S. zmarł 4 VI 1999 w Lublinie, został pochowany na cmentarzu przy ul. Lipowej. Był odznaczony Krzyżami Kawalerskim (1974) i Komandorskim (1993) Orderu Odrodzenia Polski oraz watykańskim Orderem Rycerskim św. Grzegorza Wielkiego (1975).
W małżeństwie (od r. 1949, ślubu udzielił prymas Wyszyński) z Marią Teresą z Księżopolskich-Blindże (1917–1988) S. nie miał dzieci.
Dn. 25 III 2000 KIK w Lublinie przyjął imię S-ego. Pośmiertnie opublikowano jego artykuły w „Powszechnej encyklopedii filozofii” (L. 2000 I). W r. 2002 Tow. Naukowe KUL i KIK w Lublinie ogłosiły księgę pamiątkową pt. „Czesław Strzeszewski. Współtwórca i świadek katolicyzmu społecznego w Polsce w XX wieku”.
Karolewicz G., Nauczyciele akademiccy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w okresie międzywojennym, L. 1996 II; PSB (Studentowicz Kazimierz); Słown. pol. tow. nauk., I; Słown. pseudonimów, IV; Słownik biograficzny ekonomistów polskich od XIII wieku do połowy wieku XX, Red. Z. Gazda, Kielce 1998 (bibliogr.); – Andrusiewicz A., Stronnictwo Pracy 1937–1950, W. 1988; Balawajder E., Czesław Strzeszewski. Uczony – praktyk – polityk, L. 1995 (bibliogr., fot.); Bender R., Profesor Czesław Strzeszewski (1903–1999). Twórca polskiej szkoły katolickiej nauki społecznej, „Zesz. Społ. KIK” R. 8: 2000 nr 8; Hist. Nauki Pol., V cz. I; Kroll B., Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945, W. 1985; Księga pamiątkowa SGGW (1937), (częściowa bibliogr., fot.); Księga pamiątkowa SGGW (1958), I–II; Majka J., Uczony i działacz, „Chrześcijan w Świecie” R. 15: 1983 nr 10; Mariański J., Socjologia moralności. Wprowadzenie i bibliografia prac polskich 1946–1982, P.–W. 1986; Micewski A., Stefan Kardynał Wyszyński, W. 2000; Piotrowski M., Pro fide et patriae, L. 2001; Piwowarski W., Życie i działalność naukowo-dydaktyczna prof. dra hab. Czesława Strzeszewskiego, „Roczniki Nauk Społ.” R. 3: 1975; Stomma S., Pościg za nadzieją, Paris 1991 s. 94; Swieżawski S., Wielki przełom 1907–1945, L. 1989; tenże, W nowej rzeczywistości 1945–1965, L. 1991; Turowski K., Historia ruchu chrześcijańsko-demokratycznego w Polsce, W. 1989; Walczak M., Szkolnictwo wyższe i nauka polska w latach wojny i okupacji 1939–1945, Wr. 1978; Zabłocki J., Chrześcijańska demokracja w kraju i na emigracji 1947–1970, L. 1999; – Katolicki Uniwersytet Lubelski w latach 1944–1952. Wspomnienia i relacje, Red. J. Ziółek, L. 1999; Kula W., Dziennik czasu okupacji, W. 1994; – Arch. KUL: sygn. A–309 (akta osobowe S-ego).
Ryszard Bender